Een passende leeromgeving in de basisschool: Een experimentele en case studie naar professionalisering van leraren voor passend onderwijs

Het centrale thema in dit onderzoek is de professionele ontwikkeling van leraren in het kader van passend onderwijs. Sinds augustus 2014 is passend onderwijs van kracht in zowel het primair, voortgezet als middelbaar beroepsonderwijs. Dit onderzoek richt zich op de situatie in het primair onderwijs (po). Passend onderwijs vraagt nieuwe bekwaamheden van leraren. De Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS), Intraverte en het Welten-instituut hebben besloten dit onderzoek uit te voeren rondom de volgende centrale onderzoeksvraag: Hoe ziet een gunstige leeromgeving in het po eruit voor professionele ontwikkeling van leraren in het kader van passend onderwijs? Intraverte en de AVS ontwikkelden de training ‘Anders kijken naar kinderen’. Deze training is een geschikte professionaliseringsactiviteit om de onderzoeksvraag te verkennen, omdat de training zich specifiek richt op het ontwikkelen van bekwaamheden voor passend onderwijs. Om antwoorden te vinden op de onderzoeksvraag hebben wij een multiple methode onderzoek uitgevoerd en zowel kwantitatieve als kwalitatieve data verzameld. Het onderzoek bestaat uit twee op elkaar doorwerkende deelstudies. Ten eerste een veldexperiment dat een groep deelnemers aan de training (de experimentele groep) en een groep niet-deelnemers (de controlegroep) met elkaar vergelijkt op de mate waarin zij bekwaamheden hebben ontwikkeld voor passend onderwijs. En ten tweede een vergelijkende case studie bij vijf scholen waar leerkrachten de training hebben gevolgd. Hier verkennen we door observaties, groepsinterviews en individuele interviews hoe een schoolomgeving eruit ziet die ondersteunend is aan het effect van de training en professionalisering in brede zin. Het veldexperiment laat zien dat de deelnemers aan de training zelf aangeven relevante bekwaamheden te hebben ontwikkeld, maar het lukt hen nog niet om deze toe te passen in de praktijk. Om hier een nadere verklaring voor te geven, en te onderzoeken hoe een gunstige leeromgeving voor passend onderwijs eruit ziet, hebben wij vervolgens de case studie uitgevoerd. Op basis van de bevindingen in de case studie, concluderen wij dat een gunstige leeromgeving voor passend onderwijs in ieder geval de volgende kenmerken heeft: • Er is sprake van gespreid leiderschap in lerarenteams. Dit gespreide leiderschap gaat verder dan enkel leraren die - naast de schoolleider - ook invloed mogen uitoefenen. Enkel het verwerven van leiderschap is niet voldoende voor professionalisering en verbeteringen en vernieuwingen in het werk. Het is juist van belang dat collega’s elkaar als het ware ook leiderschap gunnen. Hierdoor kan een praktijk ontstaan waarin leraren wisselend invloed toekennen en verwerven, en slim doorwerken op het leiderschap van de ander. Het is van belang dat leraren invloed verwerven op basis van relevante expertise, bijvoorbeeld over interventies in de klas of verschillende leerlingtypen. Het wisselend invloed uitoefenen is alleen mogelijk wanneer het team samen naar een gezamenlijk doel toe werkt. Dit stuurt de verschillende leiderschapsactiviteiten in dezelfde richting. • De schoolleider laat gedragingen zien die horen bij transformationeel leiderschap. Met name intellectuele uitdaging kan leraren een ander perspectief geven op vraagstukken rondom passend onderwijs en draagt bij aan professionalisering. Persoonlijke betrokkenheid is vooral helpend als leraren het zwaar hebben. Dit onderzoek laat niet onmiskenbaar zien dat transformationele leiders gespreid leiderschap ondersteunen. Een schoolleider die het leiderschap van leraren wil bevorderen, moet zich vooral bescheiden en vragend opstellen. Hij maakt geen keuzes voor leraren over onderwijsinhoudelijke zaken, maar helpt zijn leraren om zelf tot professionele keuzes rondom passend onderwijs te komen.In de school bestaat een cultuur van professionele verbondenheid. In die cultuur spreken leraren elkaar aan op hun functioneren, is men nieuwsgierig naar elkaars expertise en pakken leraren gezamenlijk (teambreed) urgente vraagstukken rondom passend onderwijs aan. Deze kenmerken van een gunstige leeromgeving zijn des te relevanter aangezien er in de meeste scholen uit de case studie een gebrek aan lijkt te bestaan. Over het algemeen constateren wij dat: • Leraren en schoolleiders wel degelijk veel invloed verwerven, maar leiderschap veel minder makkelijk toekennen aan een collega. Hierdoor vinden pogingen om leiderschap te verwerven geen gehoor en leiden dus nergens toe. • Schoolleiders beamen het belang van professionele ontwikkeling van leraren. Toch laten zij in de praktijk weinig gedrag zien dat deze professionele ontwikkeling ondersteunt. • Er lijkt op veel scholen een opvallend gebrek aan professionele verbondenheid. Leraren spreken elkaar niet makkelijk aan op elkaars functioneren. Maar dit gebrek aan professionele verbondenheid gaat verder. Er is bijvoorbeeld ook weinig belangstelling voor de kennis en expertise van collega’s.