Gefascineerd door het fascisme

: Een onderzoek naar Margo Scharten-Antinks politieke standpunten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog

Abstract

Dit onderzoek betreft een studie naar de politieke standpunten van de Nederlandse schrijfster Margo Scharten-Antink. Zeker in de jaren twintig van de twintigste eeuw voelde zij zich aangesproken door het opkomende fascisme in Italië, waar ze ook woonde. De romanserie De Nar uit Maremmen (1927-1929) speelt in deze periode en behandelt de opkomst en groei van het fascisme. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hield Margo Scharten een dagboek bij, waarin de politiek en haar gedachten daarover veel aan de orde komen. Het onderzoek wordt gedaan vanuit de institutioneel-poëticale benadering, en voor zover relevant zal er uiteraard ook sprake zijn van tekstanalyse. De onderzoeksvraag luidt: Hoe past de politieke positie van Margo Scharten-Antink, zoals die blijkt uit de driedelige serie De Nar uit Maremmen (1927-1929) enerzijds en uit haar oorlogsdagboek (1940-1944) anderzijds, binnen het literaire veld van die periode?

Margo Scharten-Antink (1869-1957) is al vrij jong een succesvol auteur, aanhangster van de volksverbonden literatuuropvatting, die het als taak ziet voor de auteur om het volk door boeken op te voeden en voor de criticus om het lekenpubliek voor te lichten over wat wel en geen goede literatuur is, ook een zekere opvoeding en sturing dus. De romans die ze schrijft, worden hoog geprezen en veel gelezen. Als ze trouwt met Carel Scharten, besluiten ze op zeker moment om samen romans te gaan schrijven. Het ene werk wordt beter ontvangen dan het andere. Er komt af en toe kritiek op het literaire gehalte van de romans. De critici zeggen soms ook wel iets over de politieke kant van de verhalen, maar men tilt er, zeker in de jaren twintig, niet al te zwaar aan.

De romancyclus De Nar uit Maremmen (1927-1929) bevat veel passages waarin de politiek ter sprake komt, zowel in beschrijvende gedeelten als vooral ook in gesprekken. Met name in het tweede en derde deel is dat het geval. De hoofdpersoon Renato woont in het eerste deel op het platteland; in de twee volgende delen woont hij in Florence, waar hij volop getuige is van de opkomst en snelle groei van de fascistische beweging. Renato zelf is enigszins een zijlijnfiguur: hij observeert, vormt zich langzamerhand een mening, laat zich niet zomaar meeslepen. Gaandeweg de romanserie raakt hij steeds meer overtuigd van de juistheid van het fascisme. In de roman zijn alle aanhangers van het fascisme personen die zeer positief worden beschreven: jong, fris, enthousiast. De tegenstanders van de beweging krijgen niet echt een stem. Er wordt wel wat kritiek geleverd op gewelddadige uitwassen, maar die kritiek komt telkens van een ‘echte’ fascist, die daarmee de uitwassen meteen veroordeelt tot een ‘nep-fascisme’. Op deze wijze negeren de auteurs de negatieve kanten van de beweging niet – zoals hun uitgever ook geadviseerd had –, maar kaderen ze het zo in dat het echte, oorspronkelijke fascisme en die lelijke kanten als het ware van elkaar losgemaakt worden. Soms worden de minder mooie keuzes van Mussolini ook vergoelijkt als nodig om een groter doel te bereiken. Al met al hoeft de lezer niet te twijfelen aan de positieve houding van de auteurs ten aanzien van het fascisme. Er zijn genoeg aanwijzingen die het aannemelijk maken dat hun opvattingen overeenkomen met die van de hoofdpersoon, zoals in de analyse uitgebreid wordt aangetoond.

Het dagboek van Margo Scharten ademt een heel andere sfeer. De Duitsers krijgen geen goed woord van haar. Ook Mussolini en het fascisme worden streng veroordeeld. Margo uit haar teleurstelling over de verwording van deze beweging, die eerst zoveel goeds leek te brengen. Het is duidelijk dat het dagboek bedoeld is voor toekomstige lezers: er wordt veel uitgelegd, en soms richt Margo zich zelfs expliciet tot mogelijke lezers. Dat maakt het lastig om de oprechtheid en waarheidsgetrouwheid van het document te bepalen. Natuurlijk wilde Margo Scharten na de oorlog graag aantonen dat ze aan Hollandse kant stond. Als iemand onbevangen het dagboek leest, lijkt het ook helemaal duidelijk dat de Schartens het fascisme, Mussolini en de Duitsers nadrukkelijk de rug hebben toegekeerd. Maar als de lezer weet dat ze wél geld aannamen van de Duitse bezetter en dat Carel Scharten contacten onderhield met Mussolini (zowel voor als ook nog tijdens de oorlog), dan groeien er twijfels over de oprechtheid van de beschrijvingen in het dagboek.

Al met al blijft de positie van Margo Scharten twijfelachtig. Dat ze in de jaren twintig bewondering voor het fascisme had, was niet uitzonderlijk: na de Grote Oorlog was er voedingsbodem voor totalitaire stromingen, en heel wat schrijvers en intellectuelen voelden zich ertoe aangetrokken, niet in het minst degenen met een volksverbonden literatuuropvatting. Vanuit de gedachte dat het volk leiding nodig heeft, is de gedachte dat Mussolini succesvol die rol zou kunnen vervullen, niet vreemd. Zeker in zijn beginperiode deed hij veel goeds voor zijn volk. Maar waar velen in de jaren dertig en zeker in de oorlogsperiode publiek afstand namen van fascisme en nationaal-socialisme, blijft dat bij Margo Scharten in nevelen gehuld. Als ervan uitgegaan wordt dat haar woorden in het dagboek en in wat naoorlogse brieven betrouwbaar zijn, is ze al voor de oorlog van standpunt veranderd en heeft ze eind jaren dertig het fascisme de rug toegekeerd. Als echter de feiten die bekend zijn, ernaast gelegd worden, strookt het niet helemaal met elkaar. Zo is Margo Scharten met een twijfelachtige politieke reputatie de geschiedenis ingegaan en ook de uitgebreide analyse in onderliggend onderzoek heeft niet tot rehabilitatie kunnen leiden, iets wat ze zelf zo graag had gewild door het dagboek te publiceren.
 

Date of Award	30 Mar 2020
Original language	Dutch
Supervisor	Ted Laros (Supervisor) & Lizet Duyvendak (Examiner)