“Leuchtend geistlich”

: Het occulte in de glaswerken van Jacoba van Heemskerck

Abstract

Tijdens de laatste jaren van haar leven zocht de expressionistische kunstenares Jacoba van Heemskerck (1876 – 1923) naar nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden voor haar kunst. Tot die tijd maakte zo voornamelijk schilderijen, tekeningen en grafiek. Vanaf 1917 ging ze werken met glas, met dit materiaal maakte ze (ontwerpen voor) vensterhangers, glasmozaïeken en monumentale glas-in-loodramen. Een groot aantal ontwerpen werd gerealiseerd met steun van haar vriendin en mecenas Marie Tak van Poortvliet (1880 – 1938). Van Heemskerck ontleende de motieven voor haar werk aan haar directe omgeving, voornamelijk in de badplaats Domburg waar ze vele zomers doorbracht en werkte met collega’s als Jan Toorop en Piet Mondriaan. Vanaf 1913 begaf ze zich in de kring van Der Sturm aangevoerd door de Duitse criticus en kunsthandelaar Herwarth Walden.
Naast haar omgeving lijken ook occulte opvattingen een belangrijke invloed te hebben gehad op haar werk. Van Heemskerck was lid van de Theosofische Vereniging, de Antroposofische Vereniging en meerdere loges van de Vrijmetselarij. Ook begaf ze zich in kringen waarbinnen dit soort opvattingen circuleerden, zoals onder de kunstenaars in Domburg en binnen Der Sturm. De vraag is hoe deze ideeën haar ontwerpen van glas-in-lood en glasmozaïeken hebben beïnvloed. Daartoe ging ik op zoek naar bronnen waarvan bekend is dat Van Heemskerck er kennis van nam. En ik analyseerde vijf glaswerken op occulte elementen die ze gebruikte, zoals motieven, het gehanteerde kleurenpalet en de betekenis van de verschillende kleuren en hoe ze lijnen en vormen gebruikte.
De analyse maakt duidelijk dat deze occulte elementen veelvuldig in haar werk terug te vinden zijn. Daarbij is er sprake van een doorgaande lijn met haar eerdere werk, zoals schilderijen en grafiek. Het medium mag voor Van Heemskerck dan nieuw zijn, veel eerdere gebruikte motieven als zeilboten, bomen en driehoeken komen in de glaswerken terug. Ook het kleurenpalet blijft grotendeels hetzelfde evenals het veelvuldig gebruik van lijnen die diepte aanbrengen en een eigenstandige betekenis hebben. Het glas geeft haar de mogelijkheid de kleuren helderder en transparanter te maken, iets waar ze al langer naar streefde. Hiermee
‘vergeestelijkte’ ze de kleuren en bood ze de beschouwer een blik op het geestelijke achter de zichtbare, aardse werkelijkheid. Daarbij ontstond in de loop van de tijd een grotere mate van abstrahering in de glaswerken.

Date of Award	9 Jan 2023
Original language	Dutch
Supervisor	Gregor Langfeld (Supervisor) & Nathalie Zonnenberg (Examiner)